Ateistlerin Pek Çoğunun İnandığı 10 Mit
Ateistler olarak şehir efsanelerine inanmaktan azade olduğumuzu düşünüyoruz. Ancak bu tam olarak doğru değil. İşte bunlardan bazıları…
1. “Ateistler X’tir.”
X yerine sizin için iyi olan herhangi bir özelliği getirebilirsiniz. Ateistler hoşgörülüdür, hümanisttir. homofobik değildir. sistem karşıtıdır. sorgulayan insanlardır… Ateistlerin ciddi bir bölümü ateist olmanın diğer iyi olan şeylerle direkt bir bağlantısı olduğunu kabul ediyormuş gibi görünüyor. Ancak burada bir sorun var. Ateistlerin Tanrı’yla ilgili görüşleri haricinde herhangi bir özelliklerinin ortak olması gerekmiyor. Çünkü ateizmin bir “kural kitabı” yok. Pek çok fikir, ideoloji -ne kadar zalimce ve hoşgörüsüz olursa olsun- ateizmle beraber benimsenebilir. Bir ateist hümanist olabilir, ancak insanlığın yok edilmesi gerektiğine inanan bir misantropist de olabilir. Bu genellemeler içinde doğru olanlar varsa doğru olma nedenlerinin ateizmle direkt bağlantılı olmayan toplumsal koşullar olduğunu söylememiz hiç de yanlış olmaz.
“Sorgulama” özelliğini ele alalım. Eğer ateistler çoğunlukta olsaydı, insanların çoğunun ateist olarak yetiştirildikleri bir toplumda yaşasaydık ateistlerin hala daha fazla sorgulayacağını haklı bir şekilde iddia edebilir miydik mesela? Dahası, belli bir gruptan “daha fazla” sorgulamanın ateistlerin gerçekten iyi bir şekilde, ön yargısızca, gerekli araştırmayı yaparak, “sorumlu bir şekilde” sorguladıklarını garanti ettiğini söyleyebilir miyiz? Muhtemelen hayır. Çünkü nispeten daha fazla sorgulamamızı gerektiren şey hakim düşünce sistemine aykırı düşünüyor oluşumuz. Hakim düşünce ateizm olsaydı ateist olmamanın daha fazla zihinsel efor gerektirmesi nedeniyle toplumda dindarların daha fazla sorguladığını da söyleyebilirdik! Ateizmi kazara doğru olan -ve hatta bazıları muhtemelen doğru bile olmayan- genellemeler üzerinden tanımlamamamız gerekiyor.
2. “İsa’nın yaşadığının hiçbir kanıtı yoktur.”
İsa’nın var olmadığı ya da varlığına dair kanıt olmadığı iddiaları batıdaki ateist bloglardan ve bazı ateist tarihçilerden Türkiye’ye ulaşmış durumda. Bunların özellikle Zeitgeist ve Religulous gibi popüler nonteist “belgeseller” tarafından yayıldığını görüyoruz. İddiaların Türkiye’deki cazibesini anlamak zor değil. Eğer İsa var olmamışsa, İsa’nın varlığını varsayıyormuş gibi görünen İslam da otomatik olarak yanlışlanmış olur. Dolayısıyla İsa yaşamamışsa bu Türkiye ateistlerinin eline İslam’a karşı çok güçlü bir koz verir. Ancak her ne kadar bizler için doğru olması arzulanası bir iddia olsa da bu iddianın çok ciddi kusurları var.
Bu iddiaya cevap vermeden önce bir soru sormamız gerek: “Kanıt ile ne kastediliyor?” İnternette yapılan tartışmalarda bazen o kadar absürt kanıt talepleriyle karşılaşıyoruz ki insan bu taleplerde bulunanların gerçekten kanıt mı istediğini, yoksa şaka mı yaptığını anlamakta güçlük çekiyor. Örneğin İsa’nın varlığına inanmak için doğum sertifikası, video kaydı vb. isteyen kişiler görebiliyoruz. Sorun şu ki özellikle İlk Çağ öncesi tarihi kişiliklerin neredeyse hiçbirinin varlığına dair bu türden kanıta sahip değiliz ve video kaydı gibi yeni bir yöntemle kanıt bulmayı zaten beklememeliyiz. Karşılamamız gereken kanıt standardı, diğer tarihsel figürlerin varlığına dair kanıt standartlarımızla -en azından söz konusu kişinin varlığına inanmak açısından- aynı olmalı.
İsa’nın varlığının kanıtlarının bir özetini vermeden önce ateist ya da Yahudi olsun tarihçilerin genel görüşünün İsa’nın tarihsel bir kişi olduğunu kabul etmek olduğunu belirtmemiz gerekiyor. Özellikle internette gördüğümüz, ateistlerin “kaale aldığı” tarihçilerin çoğunun aslında kendi kendilerini eğitmiş, kendi kitaplarını kendileri yayınlamış “amatör tarihçiler” olduğunu görmemiz lazım. Eğer diğer tarihsel kişileri değerlendirdiğimiz kriterlerle düşünecek olursak İsa’nın tarihsel bir kişilik olduğuna dair oldukça güçlü kanıtlar var. Bunları şöyle sıralayabiliriz:
a) Mitik Hıristiyanlık iddialarına dair hiçbir kanıt yok. Hem erken Hıristiyanların hem de erken Hıristiyanlık eleştirmenlerinin pek çok konuda fikir ayrılığına düşmelerine rağmen fikir ayrılığına düşmedikleri tek konu İsa’nın tarihselliği. Eğer Mitik İsa iddiaları gerçek olsaydı erken Hıristiyanlık’ın İsa’nın tarihi bir figür oluşunu reddettiği bir “orijinal Hıristiyanlık” bulmamız gerekirdi. Ancak böyle bir şey yok. Böyle bir şey gnostik Hıristiyanlık için çok büyük bir nimet olurdu, zira onlar İsa’yı tam anlamıyla ruhsal ve bizi fiziksel Dünya’dan tamamen kurtaracak bir varlık olarak görüyorlardı. Oysa onlar bile İsa’yı tasvir ederlerken hep tarihi bir figür olarak tasvir ettiler ve İsa’nın bir “beden illüzyonuna sahip” tamamen ruhani bir varlık olduğunu iddia ettiler.
Daha da ilginci, Hıristiyanlık’ın erken eleştirmenleri için erken Hıristiyanlar’ın İsa’nın tarihselliğine inanmamaları çok güçlü bir argüman olacak olmasına rağmen bu dönemde yapılmış apolojetik örneklerinde İsa’nın var olmadığı iddialarına hiç rastlamıyoruz. Pagan ve Yahudi eleştirmenlerin İsa’nın deli, bir sihirbaz, Romalı bir askerin gayri meşru oğlu, bir sahtekar olduğu vb. iddialarına dönemin apolojistleri Justin Martyr, Origen ve Minucius Felix gibi kişilerce cevap verildiğini görüyoruz. Ancak bu apolojetik örneklerinden birinde bile İsa’nun var olmadığı iddiasına rastlamıyoruz. Eğer bu tarz bir erken Hıristiyanlık varsa, neden eleştirmenlerin gözünden kaçtı? En basit açıklama böyle bir Hıristiyanlık versiyonunun hiç var olmamış olması.
b) İnciller, İncil yazarlarının anlatılan olayları “tuhaf” bulduklarını gösteren işaretler barındırıyordu.
Bunun ilk örneği İsa’nın vaftiz olmaya gittiği zaman bir ses duyup çöle gidip oruç tutması. Markos İncili’nde İsa’nın vaftiz olması ve günahlarının yıkanması normal bir olay olarak görülüyor. Çünkü Markos İsa’nın ancak bu olaydan sonra mesih olduğunu, olaydan önce tam anlamıyla insan olduğunu düşünüyor. Matta İncili’ndeyse çok farklı bir tasvir var. Matta İsa’nın anne karnına düşüşünden itibaren mesih olduğunu savunuyor. Dolayısıyla İsa’nın vaftiz edilip günahlarından arınması ona absürt geliyor. Bu nedenle Matta İncili’nde İsa’nın vaftiz olmaya gittiği kişi Vaftizci Yahya’nın İsa’yı vaftiz etmeye itiraz ettiği ve İsa’ya aslında onun İsa tarafından vaftiz edilmesi gerektiğini söylediği bir pasaj bulunuyor bu İncil’de. Yuhanna ise İsa’nın ruhsal bir var oluş biçimiyle zamanın başlangıcından beri var olduğunu kabul etmekte olduğu için İsa’nın vaftiz edilmesini daha da tuhaf buluyor ve bu durumu vaftizi çıkararak çözüyor. Bunun yerine Vaftizci Yahya insanları vaftiz ederken mesihin geleceğini söylüyor ve İsa’yı görüp mesihin o olduğunu söylüyor. Bu İncil’de İsa vaftiz olmuyor.
Gördüğümüz üzere bir tarihsel olayı felsefi anlayışlarını kullanarak çözmeye çalışan üç farklı kaynak var. Sorumuz bu kaynakların yazarının neden böyle bir şeye kalkışmış oldukları. Bu olayın tarihsel olduklarını düşünüyorlar ki İncillerden çıkaramıyorlar. Yoksa böyle bir zahmete kim, neden girsin? Neden aynı olay bu şekillerde kaydedilmiş olsun? Unutmayın, kağıdın kıt ve pahalı olduğu zamanlardan bahsediyoruz.
c) İsa’dan Hıristiyan olmayan Tacitus ve Josephus gibi tarihçiler bahsetmekte. Özetle, hem Tacitus’un, hem de Josephus’un İsa’dan bahsetme biçimleri ve eserlerinde kullandıkları dil incelendiğinde bu tarihçilerin İsa’yı tarihi bir figür olarak kabul ettiklerini görüyoruz. Hatta Tacitus açık bir şekilde Hıristiyanlık’a karşı nefret duyuyor gibi görünüyor ancak buna rağmen İsa’nın Tiberius zamanında Pontius Pilae tarafından cezalandırılmasından bahsediyor. Bu argümanların detaylı savunularını incelemek isteyenler lütfen verdiğimiz linkteki ateist tarihçi Tim O’Neill tarafından yazılmış “An Atheist Historian Examines the Evidence for Jesus Part 2” başlıklı yazıyı okusunlar.
Bütün bunlar düşünüldüğü zaman, İsa’nın tarihsel bir kişi oluşu lehine kanıtların en az muadili diyebileceğimiz türden tarihi kişiler için olanlar kadar, hatta belki daha fazla, sağlam olduğunu görüyoruz.
3. “Galileo ve Giardano Bruno olayları din-bilim çatışmasının sağlam örnekleridir.”
Galileo vakasıyla başlayalım. Bir kere Galileo’nun -bazı tartışma platformlarında hayretle gördüğümüz gibi- idam edildiği ve yakıldığı kesinlikle doğru değil. Galileo döneminde Güneş merkezli evrenin bir “açık soru” olduğunu, zamanının en iyi bilim insanlarından bazılarının -Tycho Brahe gibi- Galileo’ya karşı çıktığını hatırlamamız gerek. Galileo Roma’ya Papa 5. Paul’u görmeye gidiyor. Papa çatışmadan kaçınmak için meseleyi başka görevlilere havale ediyor ve bu görevliler Galileo’nun teorisine bir kınama yayınlıyorlar. Ancak burada hatırda tutmamız gereken şey kilisenin resmi olarak Galileo’nun teorisini reddetmemiş olması. Bir süre sakin gittikten sonra Galileo başka bir fırtına koparıyor. Onun isteği üzerine Kardinal Robert Bellarmine Galileo’yu teoriye inanmaktan ya da savunmaktan men etmesine rağmen üzerinde çalışmasına izin veren bir sertifika yayınlıyor. Daha sonraları papa değişip Galileo, arkadaşı olan yeni papayla görüştükten sonra Güneş merkezli evrenle ilgili görüşlerini dile getirme serbestliğine kavuşuyor. Ancak yine de yeni pozisyonu savunmaması konusunda uyarılıp sadece bu pozisyon lehine ve aleyhine yazabileceğini söylüyor. Bundan sonra Galileo “İki Dünya Sistemi Üzerine Bir Diyalog” eserini yazıyor. Bu eserde Galileo papanın dile getirdiği bir argümanı diyalogun Simplicio karakterinin ağzından savunuyor. Simplicio “aptal” benzeri bir anlama gelmekte. Dolayısıyla Galileo belki de istemeden papa ile -ona çok yardımı dokunan yakın bir arkadaşı olmasına rağmen- dalga geçiyor. Papa Galileo’nun kendisiyle nasıl kamuya açık bir şekilde dalga geçtiğine şaşırıyor ve Galileo uzun zamandır destekçisi olan diğerlerinin desteğini de yitiriyor. Buradan sonrasıysa meşhur “yargılanma” ile ilgili.
Galileo’nun yargılanmasının nedeninin -her ne kadar kilisenin zamanındaki bilimle ve teolojiyle bir gerilim mevcut görülsede- papa ile dalga geçilmesi olduğunu söyleyebiliriz. Ancak bu yargılama bile düşünülen gibi olmuyor. Galileo bir çeşit “ünlü” olduğu için yargılanmak için gittiği zaman bile kendisine hayli iyi bir şekilde davranılıyor. Hatta Medici malikanesinde kalıyor. Ne “zindanlarda işkence görüyor”, ne yargılanırken “Ama hala dönüyor.” diyor (Mahkeme kayıtlarında bu ifade mevcut değil.). Dahası var, ev hapsinin yapıldığı yeri biliyoruz. Bu yer, günümüzde ortalama bir Amerikan evinden dahi büyük. Hatta Galileo’ya yemek yemesi için engizisyon görevlileriyle beraber mi yoksa elçilikte mi yemeyi isteyeceği seçenekleri verildiğinde Galileo elçiliği tercih ediyor. Bunun yanı sıra kızlarını ziyaret etmeye izni var. Galileo vakasının bahsedildiği türden bir vahşet öyküsü olmadığı gibi, temel motivasyonunun bilimi baskılamak olmadığını ve politik bir nedeni olduğunu söyleyebiliriz bu nedenle. Burada gerilimin hiç mevcut olmadığını söylüyor değiliz. Ancak Galileo’nun yargılanmasının ve cezalandırılmasının nedeninin bilimsel savları olmadığını kabul etmezsek haksızlık etmiş oluruz. Yine de, modern kriterlerimizle düşünecek olursak, Katolik Kilisesi’nin ifade özgürlüğü konusunda sınıfta kaldığını söyleyebiliriz.
Bruno vakasıysa Galileo vakasına göre daha ilginç. Bruno bir şehit, yakılarak öldürüldüğünden şüphemiz yok. Ancak sorun şurada: Bruno’nun öldürülme nedeninin panteistik inancı olduğunu, bilimle alakası olmadığını, hatta Bruno’nun bir bilim adamından çok bir çeşit “mistik” olduğunu görmemiz gerekiyor. Kendisi okültizm destekçisi ve Antik Mısır’ın sihir tanrısı Thoth’a inanıyor. Kopernik’in savlarını kabul ediyor ancak bunun nedeni bilimsel değil, basitçe, Antik Mısır’ın Dünya’nın Güneş etrafında döndüğü şeklindeki inancı. Bruno’nun yargılanması sırasında bilimsel inançları hiçbir şekilde dile dahi getirilmiyor. Kendisinin bir şey için şehit olduğunu söylersek “sihir şehidi” olduğunu söylememiz daha doğru olur. Elbette bir insanı inançları için öldürmekle bilimsel savları için öldürmek arasında ahlaken en ufak bir farklılık dahi yok. Ancak Bruno vakası din-bilim çelişkisini göstermek için kullanılacaksa Galileo vakasından bile daha az önem arz ediyor.
4. “Orta Çağ bilim ve düşünce açısından karanlık bir çağdı.”
Bu iddia sinir bozucu bir sıklıkta karşımıza çıkıyor. Özellikle yeni, popüler düzey ateist bloglarda ve kitaplarda Karanlık Çağ anlatısına bolca rastlıyoruz. Bunun yanı sıra Karanlık Çağ’ın bizzat din ve kilise kaynaklı olduğu da iddia ediliyor.
Bu iddialar gerçekte olandan çok farklı ancak önce bir ayrım yapmalıyız. Karanlık Çağ ifadesi genel olarak Orta Çağ için değil, Orta Çağ’ın ilk yarısı için kullanılıyor. Orta Çağ’ın ikinci yarısı coğrafi keşiflerle beraber son derece hareketli. Hatta ikinci yarının Antik Yunan’dan beri entelektüel açıdan en hareketli çağ olduğu düşünülüyor. Modern bilimin kavramsal temeli bu ikinci yarıda atılıyor. Ancak Orta Çağ’ın nispeten daha durgun ilk yarısında bile pek çok proto bilim insanını görmekle beraber, felsefenin ve sanatların -özellikle kilise mimarisinin- çok ciddi bir yükselişe geçtiğini fark ediyoruz. “Karanlık” olduğu iddia edilen bir çağda görkemli katedrallerin yapılması için gereken sanatın ve teknolojinin olabileceğini düşünebilir miyiz? Dahası var. Modern üniversite, “Karanlık Çağlar” olduğu iddia edilen Orta Çağ’ın ilk yarısında dini kurumlar tarafından kuruluyor. Bununla da kalmayıp Katolik Kilisesi bilimin fonlanmasına çok büyük kaynaklar ayırıyor. Dönemde bilimsel çalışmaları nedeniyle öldürülmüş ya da işkenceye uğramış bir bilim insanı bile bilinmiyor. Şaka yapmıyoruz.
Bununla da kalmıyor. Söz konusu tarihi mitlerin ortadan kaldırılması süreci oldukça ilginç. Bilim felsefesinde çok büyük bir yere sahip Pierre Duhem, istatistik ve klasik mekanik tarihini araştırırken Galileo, Newton ve Bernoulli gibi bilim insanlarının eserlerini okuyor ve gördükleri karşısında şaşkınlığa uğruyor. Neden? Çünkü bu bilim insanları eserlerinde daha erken akademisyenlere, Karanlık Çağ denen devirdekilere, atıfta bulunuyor. Daha sonra Duhem, daha önce tarihçilerin yapmadığı bir şeyi yapıp Roger Bacon, Jean Buridan ve Nicholas Oresme gibi Orta Çağ fizikçilerinin eserlerini okuyup aslında Orta Çağ biliminin seviyesinin düşünülenden çok daha gelişmiş olduğunu fark ediyor. Bilim tarihçisi Lynn Thorndike de Duhem ile aynı sonuca ulaşmış erken bilim tarihçilerinden biri. Bu öncülerin Orta Çağ konusunda meydan okudukları, 19. yüzyılda palazlanmış mitlerin tabutuna son çiviyiyse günümüz bilim tarihçileri David Lindberg, Ronald Numbers ve Edward Grant çakıyor.
5. “Orta Çağ’da dönemin bilginleri Dünya’nın düz olduğuna inanıyordu.”
Bu hikayeyi ateistlerin çoğu duymuştur: Antik Yunan’da bilim kullanılarak Dünya’nın yuvarlak olduğu öğrenilir. Sonra “kötü dindarlar” nedeniyle Orta Çağ’da bu bilgi kaybolur. Ta ki kiliseye meydan okumaya cürret eden Cristopher Colombus Dünya turunu yapıp Dünya’nın yuvarlak olduğunu kanıtlayana kadar!
Görkemli bir hikaye olup ateistlerin içinde bilimin güzelliğiyle ilgili sıcak duygular uyandıran bu hikaye tamamen yanlış. 1828’de Amerikan romancı Washington Irving kurgulaştırılmış bir Christopher Colombus biyografisi yazıyor. Normalde nispeten “sıkıcı” olan hikayeyi renklendirmek içinse kilise ve Colombus arasında bir çatışma olduğu fikrini icat ediyor. Bu kitap bir yüzyıl boyunca en çok satan Colombus biyografisi olduğu için de hikaye yayılıyor ve söz konusu çatışma herkesin bildiği bir şey olarak kamuoyunun zihninde yerini alıyor. Hatta Dünya’nun yuvarlak olduğu fikri Orta Çağ’da hiç tepki çekmiyor bile! Bu düz dünya kozmolojisi 6. yüzyıldan Bizanslı yazar Cosmas Indicopleustes’nin eserlerinde kök alıyor. Oysa bu yazarın eserleri Doğu Roma İmparatorluğu’nda da Batı Roma İmparatorluğu’nda da ya büyük oranda duyulmamış ya da hiç bilinmiyor. Hatta kitap Avrupa’da 1706 yılına kadar Latince yayınlanmıyor bile.
Orta Çağ’da din adamlarının Dünya’nın şekliyle ilgili fikrini etkileyen metin Platon’un Timaeus isimli diyalogu oluyor. Bu, Erken Orta Çağ’da batıda bilinen tek Platon diyalogu ve diyalogda açık bir şekilde yaratıcının Dünya’yı küre şeklinde tornadan çıkmışçasına düzgün yarattığı ve her ucun merkeze eşit uzaklıkta olduğu derecede kusursuz olduğunu savunuyordu.
Meşhur paleontolog -ve ateist- Stephen Jay Gould’a kulak verelim “Karanlık Düz Dünya Çağı diye bir dönem bilginler açısından -Toplumun geneli Dünya’yı ne şekilde tasavvur ediyor olursa olsun- hiç olmadı. Antik Yunan’ın Dünya’nın yuvarlaklığıyla ilgili bilgisi hiçbir zaman yitirilmedi ve bütün önemli Orta Çağ bilginleri Dünya’nın yuvarlaklığını tesis edilmiş bir kozmolojik gerçek olarak kabul etti.” Bilim tarihçileri David Linberg ve Ronald Numbers’ın işaret ettiği gibi “Orta Çağ’da Dünya’nın yuvarlaklığını kabul etmeyen neredeyse hiçbir Hıristiyan bilgin yoktu ve hatta dönemin bilginleri Dünya’nın yaklaşık çevresini bile biliyorlardı.”
Tarihçi Jeffrey Burton Russell düz dünya konusundaki yanlış anlaşılmaların çoğunlukla 1870 ve 1920 arasında ortaya çıktığını, ve biyolojik evrimle ilgili tartışmaların ortaya çıkardığı ideolojik ortamdan kaynaklanması gerektiğini söylüyor. Russell’ın iddiasına göre bazı olağandışı istisnalar dışında Batı Medeniyeti’nde milattan önce 3. yüzyıldan sonra eğitimli insanların hiçbiri Dünya’nın düz olduğuna inanmadı. Russell Orta Çağ’da düz dünya inanışı mitinin yayılma nedeninin John William Draper, Andrew Dickson White, ve Washington Irving’in yazdığı tarih kitaplarına dayandığını söylüyor. Sonraki zamanlarda yazdığımızda göreceğimiz gibi, ateistler arasındaki tarih konulu yanlış anlaşılmaların pek çoğunun izi bu yazarların eserlerine kadar sürülebilir.
6. “Savaşların büyük çoğunluğu din adına çıkmıştır.”
Bu belki ateistlerin ezici çoğunluğunun kabul ettiği bir mit. Evet, din adına çıkmış savaşlar var. Din nedeniyle ortaya çıkmış veya en azından artmış/daha uzun süre devam etmiş sosyal problemlerin olduğunu da söyleyebiliriz. Ancak savaşların çoğunun din nedeniyle ortaya çıktığı kesin bir şekilde doğru değil. Bu konuda Charles Phillips ve Alan Axelrod tarafından yazılmış, savaşlar konusundaki en geniş ansiklopedilerden biri olan “Encyclopedia of Wars”a kulak verelim. Phillips ve Axelrod’un listelediği 1763 savaş içinden sadece 123 tanesinin -yani %7’sinden daha azının- nedenleri dini nedenler. Dahası, dini savaşların neden olduğu ölüm miktarı bu savaşlardaki toplam ölümlerin sadece %2’si. Evet, bu sayılar din savaşlarının trajikliğini değiştirmiyor.
Bu dediğimiz durumla beraber çoğu savaşın nedeni din olmasa bile dini söylemin insanları “kışkırtmak” ve savaşmaya “cesaretlendirmek” için kullanıldığı da mutlaka olmuştur. Hatta şehitlik kurumunun bu amaçlarla kullanıldığına zaman zaman şahit olmaktayız. Ama bu durum bakış açımızı bozmamalı. Şehitlik mertebesinin belli savaşlarda kullanılmasının dinlere karşı bir argüman olarak sunulabilmesi için söz konusu din açısından bakıldığı zaman bahsedilen savaş türü savaşların o dinin ana kaynakları tarafından da kışkırtılması talep edilen savaşlar kapsamında olduğunu göstermemiz gerekiyor. Bu ise her zaman net değil. Örneğin bir politikacının Hıristiyanlık dinini kullanarak, Batı Medeniyeti’nin yayılması için Orta Doğu’da savaşıldığını söylemesinden direkt olarak Hıristiyanlık’ın bu durumdan sorumlu olduğunu kabul etmemiz gerekmez. Dinler neredeyse kesin olarak savaşların birincil nedeni değil. Peki savaşlar neden çıkıyor? Pek çok şeyden. Kaynak kavgaları, milliyetçilik, politik kazanç… Din bu nedenlerden -muhtemelen küçük olanlardan- sadece biriydi. Bu arada şunu da belirtelim: Dinin ana motivasyon olduğu savaşları din savaşı olarak adlandırmamızın da sakıncalı bir tarafı var. En basitinden dinler bazı insanlar tarafından yanlış anlaşılmış da olabilir. Bu ansiklopedide din savaşı kapsamında değerlendirilen savaşların bile her birinin haklı bir şekilde dinlere atfedilebilmesi için söz konusu savaşların direkt olarak o dinlerin temel doktrinlerinden temel aldığını göstermemiz gerekiyor. Bunun yapılabilirliğiyse, en azından bazı vakalarda, bariz değil.
7. Ateizm metafiziğe karşıdır.
Metafizik kelimesinin pek çok ateist tarafından “doğaüstü şeyler”, “bilim ve gözlemin yöntemlerine kapalı şeyler” olarak anlaşıldığını görüyoruz. Nitekim Vikipedi’de ateizm şu şekilde tanımlanıyor:
“Ateizm, tüm tanrılara ve ruhsal varlıklara olan metafizik inançları ve dinleri reddeden; doğruluğuna inanılan gerçekliği inanç yoluyla açıklamayı kabul etmeyen bir felsefi düşünce akımıdır.”
Bu tanımda metafizikle ne kast ediliyor? 3 anlam düşünebiliyoruz:
a) Metafizik adındaki felsefe alanı kast ediliyor olabilir. Bu alan zaman nedir, nedenselliğin doğası nedir, bilinç nedir, fiziksel olmak ne demektir gibi gerçeklik hakkındaki “genel” sorularla uğraşır. Kuşkusuz ateistlerin metafizik karşıtı olduklarıyla bu sorularla hiçbir şekilde uğraşamayacaklarının kastedilmediğini düşünmeliyiz. Çünkü bu soruları sorup yanıtlamaya çalışmanın herhangi bir Tanrı’nın varlığını gerektirmesi söz konusu değil (Gerektiriyor olsaydı bile bu, gerekçelendirilmesi gereken bir iddia). Nitekim PhilPapers’ın felsefeciler arasındaki düşünce trendleriyle ilgili meşhur anketinde metafizik alanında uzmanlaşmış felsefecilerin %71.4 gibi ezici bir çoğunluğu ateist olduklarını ya da ateizme meylettiklerini söylemekte.
b) Tanımda da dile getirildiği gibi ruh, cin, peri gibi doğaüstü varlıklar kast ediliyor olabilir. Ancak bu varlıkların tek başına Tanrı’nın varlığını gerektirdiğini düşünmediğimiz sürece ateistlerin doğaüstü varlıklara inanamayacaklarını söyleyemeyiz. Mesela ruhların olduğunu, ancak evrenin nihai nedeni olan bir Tanrı’nın var olmadığını düşünelim. Bu durumda ateizm doğru mu yoksa yanlış mı olurdu? Doğru olurmuş gibi görünüyor. O halde ateizmin Tanrı dışında hiçbir varlıkla ilgili iddiada bulunmadığını söylememiz daha doğru olmaz mı? Varlıklarına inanmak akıl dışı olsun olmasın, ateizmin geniş bir doğaüstü inançlar kümesiyle beraber benimsenebilirliği olduğunu görüyoruz.
c) Bilimin konusu olmayan, gözlem ve deneye kapalı hiçbir şey kabul edilmez anlamı da çıkıyor olabilir. Pek çok ateist metafiziği bu şekilde anlıyor. Ancak sorunumuz şu: Bizim evrenimizden nedensel olarak bağımsız, hiçbir şekilde tespit edilemeyen evrenlerin bulunduğunu düşünelim. Nitekim bazı çoklu evren görüşleri -ancak hepsi değil- çoklu evrenlerin bilimsel sınamaya tamamen kapalı olabileceklerini belirtir. O halde bu türden sınanamaz evrenlerin varlığına inanmak ateizmle uyumsuz mudur? Bu tarz çoklu evrenlerin var olması Tanrı’nın varlığını gerektirmediği sürece böyle olduğunu söylememiz uygun düşmez. Dediğimizin aksini göstermek için ateizmin kanıtı olmayan şeylere inanmamak türü bir epistemik ilkeyi (Epistemik ilkeler bize inançlarımızı oluşturma konusunda rehberlik eden, genelde doğru inançlara ulaşmamıza yardımcı olan ilkelerdir. Mesela Ockhamlı’nın Usturası, daha basit olan açıklamaların diğer bütün koşullar eşit olduğunda tercih edilmesi gerektiğini belirten bir epistemik ilkedir.) zorunlu olarak kabul etmesi gerektiği iddiasını savunmak gerekiyor. Ancak ateizmin tanımının bunu zorunlu olarak içerdiğini söylememiz için hiçbir neden yok. Nasıl ki ateistlerin duygusal nedenlerle ve entelektüel açıdan sorumsuz bir şekilde ateist olabileceklerini kabul ediyorsak, bu türden bir epistemik ilkeyi kabul etmeyen birinin de ateist olamayacağını söylememiz için hiçbir sebep yok. Belki bu ilkenin kabul edilmesinin bir ateist olmak için değil de entelektüel açıdan sorumlu bir ateist olmak için gerekli olduğu iddia edilebilir. Bu iddia da tartışmalı (Bu ilkenin çıkardığı ilk sorun ilkenin kendisi lehine kanıt sunulabilir olup olmadığıdır. Eğer kanıt sunulabilirse, ilkenin kendisini ilkeyi savunmak için kullanarak döngüsel akıl yürütme uygulamış olmuyor muyuz?) ancak bu iddianın da ateizmin söz konusu epistemik ilkeyi gerektirmediğiyle uyumlu olduğunu belirtmemiz gerekiyor.
O halde ateizm, belirttiğimiz üç anlamda da, metafiziği reddetmek zorunda değil sonucuna varıyoruz.
8. “Kutsal kitapların insan yazımı olması ateist olmak için yeterli bir sebeptir.”
Kutsal kitapları okuyup ateist olduklarını söyleyen ateistlerin ateizmin özünü anlayamadıklarını düşünüyorum. Ateizm özünde dinlerle ilgili değil, Tanrı inancıyla ilgili fikir belirten bir görüştür. Dinlerin yanlış olması Tanrı inancının tüm versiyonlarını değil, sadece küçük bir bölümünü çürüteceği için ateizmin tesis edilmesi için kutsal kitapları okumak yeterli olmaz. Ateizm deizm, panenteizm, panteizm gibi görüşlerin Tanrı anlayışlarını da kabul etmez. O halde kutsal kitapları okumak tek başına ateizmi temellendirmek için yeterli değildir. Öte yandan bir kişi belli bir Tanrı anlayışına karşı pozitif ateist, belli bir Tanrı anlayışına karşı negatif ateist ve belli Tanrı tasavvurlarına karşı da agnostik olabilir. Ateistim diyen insanların ciddi bir bölümünün sadece teistik Tanrı tasavvuruna karşı ateist oldukları ve -örneğin- deizmin Tanrı tasavvuruna karşı agnostik oldukları söylenebilir. Kutsal kitapları okuyup okunan kutsal kitapların Tanrı tasavvurlarına karşı ateist olduğundan fazlasını söyleyemeyiz.
9. “Bebekler de ateisttir.”
Bebeklerin hiçbir konuda fikir sahibi olmadıklarını düşünmemiz daha doğru olur. Ateist olmanın da inanılan/inanılmayan şeylerle ilgili bilinç sahibi bir fail olmayı gerektirdiğini düşünmemiz daha makul. Aksi takdirde taşların, masaların ve akli yetilerini tamamen yitirmiş uç seviyedeki zihinsel engellilerin de ateist olduklarını söyleyebilmemiz gerekirdi. Ancak ateizmi bu kadar genişletmemiz ateizm terimini anlamsızlaştırır. Zihinsiz bir varlık ya da hiçbir inanç oluşturmaya muktedir olmayan bir zihin ateist ve teist olamayacağı gibi agnostik bile olamaz. Örneğin bizlerin bir köpek için “Devletin var olması gerektiğine inanmıyor.”, “Görelilik kuramına inanmıyor.” gibi ifadeler kullanmamız dahi son derece tuhaf olurdu. Ancak insanların bu ifadeleri köpekler için kullanmaması, bir şeye inancın yokluğu durumunu varsaymamız için bile konu hakkında “fikir sahibi olabilecek” varlıkları varsaydığımızı ima ediyor. Bebekler bu konularda inanç oluşturabilecek, “konunun farkında” bireyler olmadıkları için onları ateist olarak görmemeliyiz. Yine de biz ateizmi Tanrı’ya inancın yokluğundan ibaret olduğu şeklinde tanımlamayı da doğru bulmadığımızı belirtelim. Bunu kabul etmemek için nedenlerimizi şu yazımızda sunmuştuk.
10. “İsa ve Horus önemli ölçüde benzerlik gösterir.”
Bunu sadece merezi iddiaları ele alarak çürüteceğiz, zira bu iddiaların sonu gelmeyen çeşitlemeleri mevcut. İlgilenenler Şüpheci Melek’in Zeitgeist belgeselindeki tarihsel iddiaları incelediği ayrıntılı yazısını okuyabilir.
a) Horus’un bakire bir anneden doğduğu doğru değil. Horus’un babası Tanrı Osiris, düşmanı Seth tarafından öldürülüp parçalara ayrılıyor. Kaybolan tek parçasıysa penisi (Nil nehrine atılıyor ve bir balık tarafından yeniyor). Isis -Horus’un annesi- güçlerini kullanarak Osiris’i geçici olarak diriltiyor ve ona altından bir penis yapıyor. Bundan sonraysa hamile kalıyor. Bunun bakireden doğumla zerre kadar bile alakası olmadığını görmek için dahi olmaya gerek yok.
b) Horus’un sonradan kafası kesilen Anup adında biri tarafından nehirde vaftiz edildiği doğru değil. Mısır mitolojisinde Anup diye bir karakter yok. Bu, 19. yüzyılda yaşamış şair ve amatör Mısırbilimci Gerald Massey’den gelen bir iddia. Massey’in çalışmaları profesyonel Mısırbilimciler tarafından dikkate değer bulunmadıkları için görmezden geliniyor. Modern kaynaklarda Massey’in bahsini neredeyse hiç görmüyoruz.
D. M. Murdoch ise sonradan -Anup adında bir karakterin olmadığını bildiğinden olsa gerek- Anup ile Mısır tanrılarından Anubis arasında paralellik kurup Anubis ile Vaftizci Yahya adındaki İncil’de adı geçen kişi arasında bağlantı kurmaya çalışıyor.
Mısır mezar resimlerinde ve heykellerde firavunların taç giyme törenleri sırasında ritüelistik bir yıkanmanın olduğunu ima ediyor ancak bu yıkanma hep bizzat Tanrılar tarafından yapılır şekilde tasvir ediliyor. Dolayısıyla bunun gerçekte olmamış, ruhani bir yıkanmayı ifade edebileceği söyleniyor. Bu sadece krallara olan bir şey ve Horus’un Anubis tarafından yıkandığını gösteren bir kanıt da yok.
c) Horus’un çölde Seth tarafından baştan çıkarıldığı doğru değil. Zeitgeist belgeselinin rehberinde denen şekliyle “Şeytanın İsa’yı çölde baştan çıkarmaya çalışması gibi Seth de çölde İsa’yı öldürmeye çalışıyor.” Neyi kabul etmek istersek isteyelim ama “Öldürmeye çalışmak” ve “Savaşmak” baştan çıkarmaya çalışmakla aynı şey değil ve İncil’de belirtilene göre şeytan çölde İsa’yı öldürmeye çalışmıyor.
Dahası, Horus ve Seth ilişkisi İsa ve Şeytan ilişkisinden çok daha farklıydı. Horus ve Seth birbirlerine zıt tasvir edilmekle beraber aralarındaki dengenin/uzlaşmanın firavunların ülkelerine hükmetmesine izin verdiği düşünülüyordu. Oysa Kutsal Kitap’ta şeytan ve İsa arasında bir denge/uzlaşma ilişkisi söz konusu değildi. Tersine, Hıristiyanlık nihai açıdan İsa’nın şeytanı galebe çalacağı ve mutlak hakim olacağı kabulünü içinde barındırıyordu.
d) Horus’un hastaları iyileştirdiği doğru değil ve suda yürüdüğü konusunda kanıt yok. Bu iddia milattan önce 4. yüzyıldan kalma Meternik Stela anıtında anlatılan Horus’un Seth tarafından çocukken zehirlenmesi sonucu ölümü ve tanrı Thoth tarafından annesi Isis’in isteğiyle diriltilmesi hikayesiyle bağlantılı. Antik Mısırlılar bu anıtta tasvir edilen sihiri insanları iyileştirmek için kullanırdı. Horus’un ruhunun hastaların içinde ikamet edeceğine ve bu sayede onun iyileştiği gibi hastaların da iyileşeceğine inanılırdı. Oysa bunun İsa’nın iyileştirmesi tasvirleriyle alakası yok. Bu ruhani “şifa”nın İsa’nın hastaları fiziksel olarak iyi etmesi yeteneğinden farklı olduğu bariz. Dahası, Horus ülkeyi hasta insanları elleriyle iyileştirmek için gezmedi. Suda yürüdüğü konusundaysa kaynak -bildiğimiz kadarıyla- yok.
e) Horus’un 12 havarisi yoktu. Bu iddia “hasadı biçecek 12 kişi”den bahsedilen bir duvardan köken alıyor ancak Horus duvarda yer almıyor ve Horus’a direkt bir gönderme yok.
Bazı Horus mitlerinde (Farklı zamanlarda ortaya çıkmış farklı Horus mitleri var.) Horus’un 4 tane oğlundan veya takipçisi olan 6 yarı-tanrıdan bahsediliyor ve birkaç insan takipçisi de var. Ancak bunların sayıları 12’ye ulaşmıyor. Bu sayıya sadece Massey ulaşıyor ve bunu yaparken de bahsettiğimiz, Horus’tan bahsetmeyen duvarı kullanıyor.
f) Horus çarmıha gerilmedi. Aksini göstermeye çalışan iddianın gönderme yaptığı tek şey Horus’un kollarını yanlara açması. Hepsi bu! Bu son derece yaygın bir hareket oysa.
g) Horus’un ölümünden üç gün sonra dirildiği ve iki kadının “Horus dirildi.” dediği doğru değil. Her şeyden önce bu ölümün İsa’nın sembolik kurban oluşuyla alakası yok. Ayrıca İsa çocukken ölmedi. Horus annesinin isteği üzerine büyü tanrısı tarafından hayata döndürüldü. Mısır mitolojisi firavunlar üzerine kurulu çünkü firavunların yaşamda Horus, ölümdeyse Osiris olduğuna inanılmaktaydı. Firavunların birbiri ardına gelişiyle mitin pek çok yeni versiyonu ortaya çıktı. Bazılarında Horus gök tanrısı, bazılarında savaş tanrısı, bazılarındaysa her ikisi birden olarak görüldü ancak hiçbir zaman “İnsanlığın kurtarıcısı” olarak görülmedi.
Sonuç Yerine
Çoğu zaman ateistler olarak diğer insanlarla aynı önyargıları paylaşabileceğimizi unutuyoruz. Oysa bizler de insanların yanlış şeylere inanmasını, görmeyi istemedikleri şeylere kulak tıkamasını sağlayan psikolojik faktörlerden azade değiliz. Bunun farkında olup fikir belirttiğimiz konuları derinlemesine araştırmamız, kaynakların güvenilirliğini sınamamız gerekiyor. Aksi takdirde hem entelektüel açıdan sorumsuz bir tavır takınmış oluruz, hem de muhalifi olduğumuz görüşlerin donanımlı savunucularının önünde gülünç duruma düşeriz. Eğer gerçeklerin bizler için ufacık da olsa bir önemi varsa karşıtı olduğumuz fikirlere karşı yapılan eleştirileri de eleştirel bir şekilde incelemeli ve aklımızın testini geçemeyen iddiaları savunmamalıyız. Sırf bizim görüşlerimizi ve doğru olmasını istediklerimizi teyit ettikleri için büyük iddialara kolaylıkla inanmamalıyız. Her görüşten insan arasında kurulan diyaloğun kalitesini artırmak için de ateistlerin diğer ateistleri yanlış yaptıkları zaman “içerden” eleştirmesi bir gereklilik. Zira insanlar çoğu zaman kendi yanlışlarının onlara nihai anlamda karşı olmayan kişiler tarafından gösterilmesine daha fazla kulak verir. Bu elbette iyi bir şey değil. Ancak insani bir eğilim olduğu aşikar. Düşüncelerimizi ve önyargılarımızı teyit eden bir düşünce balonunun içine hapsolmaktan kaçınmamız için tam da bu nedenle iç eleştirinin önemi çok büyük. Umarız burada sunduğumuz özetle en azından bazı popüler iddialar hakkında fikirlerinizin değişmesini sağlamışızdır.
Berat Mutluhan Seferoğlu İSİMLİ ARKADAŞIN YAZISINDAN ALINTIIDIR